Το όνειρο πολλών γενεών Κρητών, χιλιάδων ανθρώπων έχυσαν το αίμα τους, γινόταν κατά ένα μέρος πραγματικότητα, την Τετάρτη 9 Δεκεμβρίου 1898. Εκείνη την ημέρα το νησί ανέπνεε έναν αέρα χωρίς τουλάχιστο να υπάρχει πάνω από τα κεφάλια των ανθρώπων του η τουρκική χατζάρα. Το νησί απελευθερωμένο πλέον από τον τουρκικό ζυγό σχεδόν 230 χρόνων και 4,5 αιώνες ενετοκρατίας που προηγήθηκαν, αποκτούσε αυτόνομο –τύποις- κράτος, ως ένα ενδιάμεσο καθεστώς μέχρι την ένωση με την Ελλάδα, που θα ερχόταν 15 χρόνια αργότερα, την 1η Δεκεμβρίου 1913.
Η αυτονομία της Κρητικής Πολιτείας, τουλάχιστο μέχρι τον Ιούλιο του 1909, όταν αποχώρησαν οι χερσαίες δυνάμεις των επονομαζόμενων Προστάτιδων Δυνάμεων (Αγγλία, Ρωσία, Γαλλία, Ιταλία), ήταν περισσότερο σχηματική, παρά ουσιαστική. Τον Τούρκο κατακτητή είχαν αντικαταστήσει οι διεθνείς δυνάμεις, που ουσιαστικά κατείχαν το νησί και εμπόδισαν πολλές φορές την ένωση, νωρίτερα από το χρόνο που τελικά συντελέστηκε.
Σε κάθε περίπτωση, όμως, η 9η Δεκεμβρίου 1898 θεωρείται η πρώτη μέρα της απελευθέρωσης της Κρήτης. Το γεγονός που σφράγιζε τη νέα περίοδο της κρητικής ιστορίας ήταν η άφιξη του δευτερότοκου γιού του βασιλιά της Ελλάδας Γεωργίου Α’, Γεωργίου, επίσης, ο οποίος ανέλαβε καθήκοντα Ύπατου Αρμοστή με την απόφαση των Προστάτιδων Δυνάμεων. Φυσικά δεν ήταν οι Δυνάμεις εκείνες που «παραχώρησαν» την ελευθερία στην Κρήτη, αλλά οι ποταμοί αίματος των Κρητών, κυρίως με τις επαναστάσεις του 19ου αιώνα. Η πυρπόληση των Χανίων, το Φεβρουάριο του 1897 και η σφαγή του Ηρακλείου στις 25 Αυγούστου 1898, σφράγισαν και επιτάχυναν τις εξελίξεις. Οι Κρητικοί, παρότι είχαν αδιαπραγμάτευτο στόχο την ένωση, δέχτηκαν την αυτονομία ως ενδιάμεσο στάδιο, ελπίζοντας ότι δεν θα αργούσε η μέρα που το νησί θα αποτελούσε τμήμα της ελληνικής επικράτειας.
Ένωσις ή θάνατος
Οι Κρήτες επαναστάτες του 19ου αιώνα έδωσαν ποταμούς αίματος όχι μόνο για την απελευθέρωση του νησιού από τον τούρκικο ζυγό, αλλά και για την ένωσή του με την Ελλάδα. Το σύνθημα σ’ όλους τους αγώνες ήταν ένα: ΕΝΩΣΙΣ Η΄ ΘΑΝΑΤΟΣ.
Από το 1821, και σχεδόν ανά κάθε δεκαετία, οι Κρήτες οργάνωναν μεγάλες επαναστάσεις, αλλά πάντα έβρισκαν απέναντι τους, εκτός από τον κατακτητή (Τούρκο ή Αιγύπτιο, στη δεκαετία του 1830), και τις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, που είτε με την ουδετερότητα, είτε με την ξεκάθαρη στάση τους, πάντα ενίσχυσαν τη θέση του εχθρού και απέκλειαν την απελευθέρωση και την ένωση. Φυσικά η πιο λαμπρή κι αιματηρή σελίδα γράφτηκε στη μεγάλη επανάσταση του 1866-69. Και πάλι οι μεγάλες δυνάμεις είπαν «όχι» στους Κρήτες… Στην επανάσταση του 1897-98, όταν πλέον οι δυνάμεις δεν μπορούσαν να αποκρούσουν και πάλι το αίτημα της απελευθέρωσης, επέβαλαν έναν συμβιβασμό: απομάκρυνση των Τούρκων, με την εφαρμογή ενός καθεστώτος αυτόνομου πολιτεύματος, αλλά με την υψηλή επικυριαρχία του σουλτάνου. Οι σφαγές της 25 Αυγούστου 1898, στο Ηράκλειο, στις οποίες θύματα, ανάμεσα σε εκατοντάδες άλλα, ήταν ο υποπρόξενος της Αγγλίας Λυσσίμαχος Καλοκαιρινός και 17 Άγγλοι στρατιωτικοί, ανάγκασαν τις ευρωπαϊκές δυνάμεις, με πρωταγωνίστρια την Αγγλία, να εκδιώξουν τις τούρκικες δυνάμεις από την Κρήτη. Έτσι επιταχύνθηκαν οι εξελίξεις για την εγκαθίδρυση της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας.
Οι Κρήτες αποδέχτηκαν την αυτονομία απλώς ως μια περίοδο που θα οδηγούσε άμεσα στην ένωση με την Ελλάδα. Θεωρούσαν την αυτονομία, όπως έγραφαν στα κείμενά τους, τον «αρραβώνα της Κρήτης με την Ελλάδα». Ο αρραβώνας, όμως κράτησε επί 15 ολόκληρα χρόνια. Στις 9 Δεκεμβρίου 1898, με την άφιξη του πρίγκιπα Γεωργίου, του δευτερότοκου γιου του μονάρχη της Ελλάδας Γεωργίου, που τοποθετήθηκε Ύπατος Αρμοστής εκ μέρους των ευρωπαϊκών δυνάμεων, ξεκίνησε να μετρά ο χρόνος. Η ένωση έγινε επισήμως την 1η Δεκεμβρίου 1913, με την ύψωση της ελληνικής σημαίας στο φρούριο του Φιρκά, από τον τότε μονάρχη Κωνσταντίνο και τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο.
Με την άφιξη του πρίγκιπα, στις 9 Δεκεμβρίου 1898, η κρητική κυβέρνηση, το Εκτελεστικό, όπως ονομαζόταν, με πρόεδρο το γιατρό Ιωάννη Κ. Σφακιανάκη και μέλη τους Ελ. Βενιζέλο, Νικ. Γιαμαλάκη, Α. Χατζηδάκη, Γ. Μυλωνογιάννη, Εμμ. Ζαχαράκη, παρέδωσε την εξουσία στον αρμοστή. Οι εκδηλώσεις στην Κρήτη ήταν θριαμβευτικές. Οι ταλαιπωρημένοι κάτοικοι του νησιού πανηγύριζαν τη λευτεριά τους κι έλπιζαν ότι σύντομα θα εντάσσονταν στην Ελλάδα.
Προκήρυξη προς τους Κρήτες
Την ημέρα της άφιξής του ο Γεώργιος απηύθυνε στους Κρήτες προκήρυξη, την οποία διάβασε από τον εξώστη του διοικητηρίου, στα Χανιά. Η προκήρυξη ανέφερε:
“Kρήτες
Αποδεχθείς τον υπό της Ρωσίας, Αγγλίας, Γαλλίας και Ιταλίας διορισμόν μου ως Yπάτου Αρμοστού της αυτονόμου πατρίδος σας και την επιθυμία σας εκπληρών αναλαμβάνω την Κυβέρνησιν της νήσου.
Βαθείαν έχω την συναίσθησιν των καθηκόντων μου και πλήρη την συνείδησιν των δυσχερειών της αποστολής μου, αλλά πρωτίστως στηρίζομαι εις την φιλοπατρίαν σας, όπως δυνηθώ να εκτελέσω το ευρωπαϊκόν βούλευμα ίνα εκπληρώσω τας ευχάς σας.
Θα καταβάλω πάσαν προσπάθειαν υπέρ της ευημερίας σας, θα φροντίσω να διοικηθήτε καλώς και δικαίως και αμερολήπτως, να αποκτήσετε ανεξαιρέτως ασφάλειαν και αληθή ελευθερίαν, ην εγγυάται μόνον το κράτος των νόμων και θεσμοί λυσιτελείς.
Πέποιθα, ότι θα ήσθε φιλόνομοι, θα πειθαρχήτε εις τας αρχάς τας επιτετραμμένας την εκτέλεσιν των νόμων, θα λησμονήσητε τας εκ του παρελθόντος διαμάχας και, αδιακρίτως φυλής και θρησκεύματος, θα συμβιωσήτε εν ειρήνη ως τέκνα κοινής φιλοστόργου πατρίδος.
Ανευ των όρων τούτων, άνευ πλήρους εσωτερικής ασφαλείας και τάξεως, άνευ διαλλαγής και γαλήνης δεν θα ήναι δυνατόν να οργανωθή διοίκησις ανάλογος προς τας ανάγκας, τα μέσα και την κατάστασιν του τόπου, συνεπώς να συνταχθή και να ευημερήση η Κρήτη.
Επικαλούμαι την συνδρομήν πάντων υπέρ του κοινού καλού και δεν αμφιβάλλω, ότι δια της φιλοπατρίας σας θ’αποδείξητε την Κρήτην ευνομουμένην, ευημερούσαν και παράγοντα προόδου, και ότι θα εξασφαλίσητε την πολύτιμον υποστήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων.
Κρήτες! Είθε ο Θεός να ευλογήση τας υπέρ της ευημερίας σας και της πληρώσεως των δικαίων πόθων σας κοινάς προσπαθείας μας.
Εν Χανίοις τη 9η Δεκεμβρίου 1898”.
Η τουρκική κατοχή
Το νησί κατελήφθη από τους Τούρκους το 1669, όταν μετά από πολιορκία 21 και πλέον ετών, έπεσε ο Χάνδακας που ήταν και η τότε πρωτεύουσα της Κρήτης. Ενώ οι ανατολικότερες επαρχίες κατελήφθησαν λίγο αργότερα.
Παραδόξως, όμως, μερικοί θεωρούν ως το τέλος της ενετοκρατίας και αρχή της τουρκοκρατίας το έτος 1645, όταν το Σεπτέμβριο οι Τούρκοι κατέλαβαν τα Χανιά, μετά από πολιορκία δύο μηνών. Γι αυτό και την 1η Δεκεμβρίου 1913, κατά την τελετή ύψωσης της ελληνικής Σημαίας στο Φιρκά, εντοιχίστηκε μαρμάρινη επιγραφή που ανέφερε «Τουρκοκρατία 1669-1913, ήτοι 267 έτη, 7 μήνες, 7 ημέραι». Φυσικά η απελευθέρωση από τους Τούρκους δεν ήλθε το 1913, αλλά με την αποχώρηση των τουρκικών δυνάμεων, τον Νοέμβριο του 1898 και την εγκατάσταση του νέου πολιτεύματος της Κρητικής Πολιτείας, στις 9 Δεκεμβρίου 1898. Όμως τα 267 χρόνια έχουν περίπου ως αρχή της τουρκοκρατίας το χρόνο πτώσης των Χανίων και όχι του Ηρακλείου. Σε κάθε περίπτωση, αυτή η χρονολογική ανακρίβεια, που μάλλον είναι και ιστορική, θα πρέπει να διευκρινιστεί κάποτε. Πολύ περισσότερο που τέλος της ενετοκρατίας θεωρείται το 1669. Σε αυτή την περίπτωση πώς είναι δυνατό να θεωρείται αρχή της κατοχής του νησιού από τους Τούρκους το 1645;